Kamilla Mielniczek

Osoby pracujące w branżach zamkniętych, lub zamykanych okresowo przez rząd, od roku toczą dramatyczną walkę o przetrwanie.  Wśród tych, których zarobek uzależniony jest od popytu, trudności związane z pandemią spowodowały konieczność zwiększonego wysiłku i szczególnego zabiegania o klienta. W wielu branżach dodatkowym obciążeniem jest wymóg zapewnienia odpowiednich warunków sanitarnych. Część pracowników, głównie służby zdrowia, ale także innych instytucji, przeżywa obciążenie nadmiarem obowiązków, zwiększeniem odpowiedzialności, pogorszeniem warunków pracy.
Stresem jest również zmiana formy pracy na taką, której wcześniej nie doświadczaliśmy (np. z bezpośredniego kontaktu na zdalny), lub która powoduje spadek efektywności, konieczność zwiększenia nakładów czasowych i wysiłku wkładanego w realizację zadań. Stres generuje też większy niż dotąd lęk o utratę pracy.

Stres w pracy a wypalenie zawodowe

Tradycyjna definicja wypalenia zawodowego określa ten stan jako jedną z wielu możliwych reakcji organizmu na chroniczny stres związany z pracą w zawodach, których wspólną cechą jest ciągły kontakt z ludźmi i zaangażowanie emocjonalne w ich problemy. Choć z czasem zjawisko to zaczęto diagnozować niezależnie od elementu obciążenia relacją z podopiecznymi, nadal uważa się, że to właśnie zawody świadczące pomoc innym są szczególnie narażone na burnoutsyndrom.

Wypalenie zawodowe - objawy

Wypaleniu towarzyszą objawy na trzech poziomach: emocjonalnego wyczerpania, depersonalizacji, obniżonego poczucia dokonań osobistych.
Emocjonalne wyczerpanie to poczucie nadmiernego zmęczenia oraz wyczerpania emocjonalnych zasobów, przejawiające się doświadczaniem ogólnego zmęczenia, poczuciem przeciążenia pracą, spadkiem energii i zapału do działania, wrażeniem braku możliwości regeneracji siły, zwiększoną drażliwością oraz impulsywnością, pesymizmem i poczuciem winy, chronicznym napięciem psychofizycznym, symptomami psychosomatycznymi (np. problemy ze snem, bóle głowy, zaburzenia żołądkowo –jelitowe).
Depersonalizacja to szczególny stosunek jednostki do innych, wyrażający się tworzeniem nadmiernego negatywnego dystansu, zmierzającego do relacji bezosobowych, zdepersonalizowanych, uprzedmiotawiających. Objawia się obojętnością, powierzchownością kontaktów, formalizowaniem relacji, często cynizmem wobec ludzi, agresją słowną, obwinianiem podopiecznych za niepowodzenia w pracy.
Natomiast obniżone poczucie dokonań osobistych dotyczy spadku poczucia własnej skuteczności i efektywności pracy. Pojawia się tendencja do zaniżania oceny swoich kompetencji (wiedzy i umiejętności), niezadowolenie z własnych osiągnięć, utrata wiary we własne możliwości, przeżywanie braku sensu i rezygnacja, co prowadzi do wycofania z podnoszenia kwalifikacji i zawodowego rozwoju, wrażenie bezradności wobec pojawiających się problemów, postrzeganie pracy wyłącznie w sposób negatywny, jako nieznośnego obciążenia, poczucie niezrozumienia w środowisku pracy.
U osoby dotkniętej wypaleniem nie muszą występować wszystkie z wymienionych symptomów.

Wypalenie zawodowe - zagrożenia i przeciwdziałanie

Czynniki ryzyka syndromu burnout związane z pracą to nadmierne obciążenie zadaniami, brak kontroli i współdecydowania, niewystarczające wynagradzanie w aspekcie finansowym i emocjonalnym, rozpad wspólnoty związany z utratą sieci wsparcia i zwiększający ryzyko powstawania konfliktów, brak poczucia sprawiedliwości, funkcjonowanie w pracy powodujące konflikt w obszarze wyznawanych wartości.
Natomiast czynniki wynikające z cech jednostki, to tendencja do interpretacji stresorów jako potencjalnych źródeł straty, deficyty w umiejętnościach radzenia sobie ze stresem, niski poziom asertywności, brak kompetencji, nieracjonalne wyobrażenia na temat wykonywanej pracy.
Skoro wyodrębniono okoliczności, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia wypalenia zawodowego, określono też czynniki przeciwdziałające temu negatywnemu zjawisku. Ochronnie działa zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy pracą a życiem prywatnym (znaczenie ma zarówno kontrolowanie czasu poświęcanego na wykonywanie pracy, jak również umiejętność mentalnego uwolnienia od przeżywania sytuacji zawodowych w czasie wolnym), unikanie wydłużania dziennego czasu pracy, odpoczywanie w dobry sposób (najlepiej poza domem), posiadanie i realizowanie hobby, sieć wsparcia społecznego, wzmacniające, bliskie relacje.

Skutki pracy z domu
Z brytyjskich badań przeprowadzonych na dwóch tysiącach pracowników wynika, że masowe przejście na home office związane z pandemią COVID-19 spowodowało, że pracujemy dłużej i intensywniej, a wykonywanie obowiązków zawodowych przynosi mniej satysfakcji. Dla pracowników najbardziej obciążające są nadgodziny, niewystarczająca liczba dni wolnych, nakładanie przez przełożonych nowych zadań oraz presja pozostawania w stanie ciągłej dostępności. To nie pozwala na utrzymanie zdrowego work – life balance.
Prawie 60% badanych stwierdziło, że pracując z domu, poświęca na obowiązki zawodowe znacznie więcej czasu niż dotychczas, głównie z powodu poczucia przymusu wynikającego z możliwości pracy bez ograniczeń.
W nowej sytuacji trudno odseparować się fizycznie i mentalnie od pracy, odpowiednio regenerując umysł i ciało.

Pandemia sprzyja wypaleniu zawodowemu

Analiza czynników ryzyka i ochrony w kontekście zmian związanych z pandemią zwraca uwagę na kilka istotnych strat. Home office zmniejsza możliwości korzystania ze wsparcia zespołu w różnych aspektach. Kontakty towarzyskie w miejscu pracy stanowią ważne źródło rozładowania napięcia i zmniejszenia stresu. Podczas wspólnego przebywania, rozmów, bliskiej obecności kolegów i koleżanek możliwa jest wentylacja emocji, przeżywanie poczucia wspólnoty doświadczeń, dzielenia opinii i problemów, satysfakcja z przynależności, doświadczanie sympatii, korzystanie z umiejętności radzenia sobie ze stresem innych osób, także chwilowe oderwanie od obowiązków zawodowych. Praca zdalna z domu znacznie zmniejsza lub nawet eliminuje te możliwości.
W sytuacjach problematycznych związanych z wykonywaniem zadań pomocne są porady współpracowników, wymiana doświadczeń, spontaniczne omawianie trudności, uzyskiwanie pomocy na bieżąco.

Wypalenie zawodowe - relacje z innymi

Miejsce pracy to też relacje – często lubimy swoją pracę właśnie ze względu na ludzi.
Codzienne spotkania z nimi to szansa doświadczania życia towarzyskiego – pokazania się, uczestniczenia w sprawach innych i dzielenia się własnymi. Ponadto, spotkania poza godzinami wykonywania obowiązków zawodowych wzmacniają poczucie przynależności do grupy, zaangażowanie w rozwój danego miejsca pracy, integrują zespół. Wszystko to obecnie zostało wyeliminowane lub znacząco ograniczone.
Jeśli funkcjonowanie zawodowe w znaczący sposób wyczerpuje emocjonalnie i trudno w nim o bezpośrednie doświadczanie pochwał, czy innych nagradzających reakcji pracodawców lub klientów, dla utrzymania dobrego stanu psychicznego bardzo ważne jest czerpanie zadowolenia z innych źródeł. A obecnie na gorsze radzenie sobie ze stresem wynikającym z pracy wpływa też zmniejszenie możliwości realizowania własnych pasji, doświadczania relaksu i satysfakcji z hobby.

Niepokojące sygnały, które mogą świadczyć o wypaleniu zawodowym:
• chroniczne zmęczenie;
• zaburzenia koncentracji i uwagi;
• bezsenność;
• dolegliwości fizyczne (m.in. bóle i zawroty głowy, problemy gastryczne, utrata apetytu);
• przygnębienie, smutek, płaczliwość;
• rozdrażnienie, gotowość do reagowania złością, brak cierpliwości;
• podwyższony poziom lęku;
• spadek zainteresowania wykonywanymi zadaniami;
• częstsze unikanie pracy i myśli o jej porzuceniu;
• utrata zadowolenia z pracy i innych życiowych aktywności;
• wycofywanie się z relacji zawodowych;
• tendencja do przedmiotowego traktowania klientów, zmniejszenie empatii, sformalizowanie kontaktów;
• osłabienie efektywności pracy, popełnianie większej liczby błędów;
• problemy z organizacją pracy, niedotrzymywanie terminów;
• utrata wiary we własne możliwości.

Wyciągnij rękę!

W relacjach zawodowych, podobnie jak w życiu prywatnym, możemy uruchomić różne czynniki chroniące przed przeżywaniem osamotnienia, sprzyjającego różnym emocjonalnym problemom, w tym syndromowi burnout.
Jeśli rozpoznajemy u siebie objawy mogące świadczyć o wypaleniu, pomocna jest otwarta rozmowa z przełożonym o tym, jak wpływa na nas praca w czasie pandemii. Wspólne poszukiwanie rozwiązań daje też szansę podjęcia tematu na szerszym forum i ujawnienia kłopotów przez innych. Korzystanie ze strategii sprawdzonych przez inne osoby może okazać się pomocne. Niektóre firmy, stowarzyszenia, izby zawodowe, oferują wsparcie profesjonalistów w ramach pomocy osobom zagrożonym lub doświadczającym wypalenia. Warto poszukać informacji o takich możliwościach.
Na pewno pomocne będzie zadbanie o wymianę spostrzeżeń i opinii za pośrednictwem różnych komunikatorów, z których grupowo korzystają pracownicy firmy. Ponieważ przekaz jest na bieżąco, daje to wrażenie bycia w bezpośrednim kontakcie. Zastępujmy rozmowy w pokoju socjalnym, rozmowami na portalach.
Warto uzupełniać je filmikami i zdjęciami - to zbliża i pogłębia poczucie obecności drugiej osoby. Na przykład zdjęcie naszej przestrzeni home office może wywołać u innych wiele pozytywnych, „terapeutycznych” uczuć.
Nie zaniedbujmy rytuałów, np. cyklicznych zebrań, mniej lub bardziej oficjalnych. Rozmowa o tym, co nam dał i co zabrał czas pandemii, jakich trudności doświadczamy, co nam pomaga, aby przetrwać to bardzo ważna część wsparcia, z którego korzystamy sami i udzielamy go innym.
Może bardziej niż zwykle warto dzielić się zdarzeniami z życia osobistego i zawodowego - sukcesami, trudnościami, tęsknotą za „normalnością”. Tym, co pomaga, jest więc swoista, firmowa grupa wsparcia. A jeśli pracujemy samodzielnie, warto odnaleźć na różnych forach internetowych osoby podzielające nasze zainteresowania, a także ocenę bolączek obecnych czasów.

Jak organizować pracę zdalną?

Jednym z długofalowych skutków pandemii jest praca zdalna, która – w różnych formach – być może zostanie już z nami na zawsze. Organizując ją warto więc pamiętać o przestrzeganiu kilku reguł.
Zadbajmy o odpowiedni outfit - do pracy zdalnej przygotujmy się jak na rzeczywisty kontakt (strój, makijaż, fryzura itp.).
Miejsce pracy powinno być wygodne, w miarę możliwości odizolowane od przestrzeni do wykonywania obowiązków domowych, inne dla każdego członka rodziny. Ograniczmy w tym miejscu obecność wszystkiego, co rozprasza, utrudnia „przeniesienie się” w sferę zawodową.
Ważne jest utrzymanie codziennej rutyny naśladującej rytm wychodzenia i powracania z pracy, planowanie przerw, organizację zadań według priorytetów, trzymanie się godzin pracy, bez jej przedłużania.
W czasie wykonywania obowiązków zawodowych bądźmy w kontakcie ze współpracownikami.

Mgr Kamilla Mielniczek - psycholog i psychoterapeuta, terapeuta uzależnień. Specjalizuje się w seksuologii klinicznej. Pracuje z osobami dorosłymi oraz młodzieżą.