Dr n. med. Piotr Niedziałkowski

Stres to nadmierna reakcja na obciążenie organizmu, która wywołuje zmiany neurohormonalne. Sprawia, że wydziela się ogromna ilość substancji czynnych, które przyspieszają tętno i oddech, podnoszą ciśnienie krwi i zwiększają siłę mięśni. Czynnik obciążający organizm, który jest przyczyną stresu, nazywamy stresorem.

Stres nasz codzienny

Zazwyczaj stres kojarzymy z nadmiernymi emocjami, takimi jak strach, poczucie zagrożenia, zdenerwowanie, depresja, frustracja i inne. Ale najpowszechniejsze stresory, które oddziałują na nas codziennie to: głód, pragnienie, zimno, odwodnienie, uraz mechaniczny, ciężki wysiłek fizyczny, no i właśnie emocje.
Każdy bodziec jest rejestrowany przez układ nerwowy i dociera do mózgu, co wywołuje określone skutki w organizmie.
Stres jest całkowicie naturalną reakcją, niezbędną do przeżycia. W odpowiedzi na bodziec dochodzi do pobudzenia układu nerwowego i hormonalnego, m.in. aktywuje się oś podwzgórze-przysadka-nadnercza oraz układ adrenergiczny (część autonomicznego układu nerwowego, która podwyższa ciśnienie krwi, rozszerza oskrzela i źrenice).
Zdrowa dawka stresu pomaga nam osiągnąć cel (np. zaspokoić głód), mobilizować się podczas zawodów sportowych, czy na egzaminach, reagować w obliczu niebezpieczeństwa. Gdy stresująca sytuacja mija, organizm wyłącza „zwiększone obroty” i wraca do stanu normalnego.

Spadek odporności

Niestety, bardzo silny albo przewlekły stres zaczyna nam szkodzić. Gdy ciągle jesteśmy w stanie podwyższonej gotowości, cierpi na tym cały organizm, ale przede wszystkim układ odpornościowy. Z badań naukowych wynika, że pod wpływem długotrwałego stresu powiększa się kora nadnerczy (organ odpowiedzialny za hormony „stresu”), a zanika grasica. Ponadto, pod wpływem stresu zmniejsza się liczba komórek odpornościowych we krwi. Widzimy więc, że długotrwały stres może być przyczyną licznych chorób i czyni nas mniej odpornymi nawet na niewinne infekcje.
Permanentne napięcie może powodować m.in. skłonność do przeziębień, nawroty opryszczki, czy nasilenie zmian skórnych. Dodatkowo, pobudzenie układu immunologicznego podczas stresu, jakim jest także np. infekcja, powoduje zmiany w zachowaniu człowieka, takie jak ograniczenie aktywności, zmniejszenie interakcji społecznych, obniżenie aktywności seksualnej, ale też zwiększoną odporność na ból, anoreksję, obniżony nastrój. Wszystko to ma na celu oszczędzanie energii w czasie, kiedy jest ona wykorzystywana do zwalczania infekcji.
Czasami stres, szczególnie długotrwały, powoduje zmiany zachowań ludzkich, w wyniku których częściej sięgamy po alkohol i mamy problemy ze snem, co tylko potęguje destrukcyjne wpływ na nasz układ odpornościowy.

Anatomia stresu

W reakcji stresowej jako pierwszy aktywuje się współczulny układ nerwowy, a następnie oś podwzgórze-przysadka-nadnercza. Dochodzi do wyrzutu adrenaliny i noradrenaliny, następuje przyspieszenie tętna, oddechu, rozszerzają się oskrzela i źrenice, spalany jest tłuszcz, poprawia się ukrwienie mięśni szkieletowych, serca i mózgu, spowolnieniu ulega trawienie i wchłanianie pokarmu w przewodzie pokarmowym. Z chwilą ustania zagrożenia reakcja odpornościowa jest fizjologicznie wygaszana przez glikokortykosteroidy. Gdy stres się przedłuża, nadnercza zaczynają pracować na pełnych obrotach, a nadmierna produkcja katecholamin i glikokortykosteroidów przechodzi w stan długotrwały. A długotrwałe wydzielanie kortykosteroidów zawsze powoduje kłopoty ze zdrowiem.
Organizm może być narażony na różne rodzaje stresu – może to być stres nagły, krótkotrwały, trwający od kilkunastu do kilkudziesięciu minut, lub nieco dłuższy, jak na przykład stres związany z egzaminami w czasie studiów. Stresem jest również strata osoby bliskiej. Czasami stres może trwać bardzo długo lub być związany z traumatycznymi przeżyciami w przeszłości. Każdy rodzaj stresu ma inny wpływ na układ immunologiczny.
Istotne jest tutaj zrozumienie działania układu odpornościowego. Ma on kluczowe znaczenie dla zdrowia i dobrego samopoczucia człowieka, ponieważ pomaga koordynować reakcję organizmu na obrażenia fizyczne i infekcje. Jeśli związane z nimi problemy nie zostaną rozwiązane, mogą spowodować chorobę i śmierć.

Układ immunologiczny

Na odporność człowieka składają się dwa, ściśle współpracujące ze sobą systemy. Jest to odporność naturalna (nieswoista) i wyspecjalizowana (swoista).
Struktury i komórki odporności nieswoistej to „siły szybkiego reagowania” - są uniwersalne i bronią organizm przed różnymi patogenami bezpośrednio po ich ujawnieniu, lub nawet blokując im dostęp. Do tej grupy należą granulocyty (makrofagi, komórki tuczne, eozynofile), które w wyniku aktywacji powodują stan zapalny, ale także bariery naturalne (skóra, błony śluzowe, kaszel, śluz, biegunka, wymioty). Wymienione komórki gromadzą się w miejscu uszkodzenia tkanki lub infekcji, uwalniają substancje toksyczne, które niszczą patogeny i fagocytują (pochłaniają) zarówno patogeny, jak i uszkodzoną tkankę.
Komórki układu immunologicznego uwalniają cytokiny, czyli substancje, dzięki którym komunikują się pomiędzy sobą. Cytokiny wywołują także gorączkę i stan zapalny.
Do systemu odporności naturalnej należą też komórki NK, zwane naturalnymi zabójcami (natural killer). Odgrywają one ważną rolę w ograniczeniu wczesnych faz infekcji wirusowych, a także atakują własne, zmienione nowotworowo komórki. Dla odporności naturalnej ogromne znaczenie mają też różne białka, które modulują reakcję immunologiczną.
Odpowiedź swoista rozwija się w dłuższym czasie. Powodują ją limfocyty, które po kontakcie z czynnikiem szkodliwym (np. wirusy, bakterie) ulegają aktywacji i neutralizują zagrożenie. Znaczenie mają tu różne rodzaje limfocytów: limfocyty T pomocnicze, limfocyty T cytotoksyczne, limfocyty B. Wyróżniamy też limfocyty Treg (regulatorowe), które hamują nadmierną odpowiedź immunologiczną.
Odpowiedź swoista składa się z odpowiedzi komórkowej i humoralnej. Odporność komórkowa dotyczy zazwyczaj zwalczania patogenów wewnątrzkomórkowych (wirusy) i związana jest z limfocytami zwanymi Th1. Odporność humoralna natomiast dotyczy patogenów pozakomórkowych (pasożyty, bakterie) i jest kontrolowana przez limfocyty zwane Th2.
Kluczem do prawidłowego działania układu odpornościowego jest równowaga w układzie immunologicznym, pomiędzy odpornością komórkową i humoralną oraz sprawne mechanizmy odpowiedzi nieswoistej.

Stres a zdrowie 

Do niedawna sądzono, że stres działa tylko hamująco na układ odpornościowy. Najnowsze badania wykazały jednak o wiele ciekawsze zależności między stresem a zdrowiem. Faktycznie, w stresie przewlekłym układ immunologiczny działa gorzej – wolniej dzielą się limfocyty, słabiej działają komórki NK, osłabieniu ulega odpowiedź humoralna, czyli np. wytwarzanie immunoglobulin, co w efekcie może zwiększać częstość chorób zakaźnych i nowotworowych. Przewlekły stres na pewno osłabia odpowiedź immunologiczną.
W przypadku stresu krótkotrwałego dochodzi natomiast do przemieszczania się komórek układu immunologicznego w miejsca, gdzie działa czynnik stresogenny oraz wzmocnienia odporności nieswoistej – wzrasta liczba komórek NK, limfocytów we krwi obwodowej oraz zwiększa się produkcja czynników promujących zapalenie. Dochodzi również do wzrostu wydzielniczej Immunoglobuliny A (sIgA) w ślinie. Krótkotrwały stres powoduje przesunięcie odporności w kierunku odporności humoralnej (Th2), co może predysponować do wystąpienia chorób alergicznych czy autoimmunologicznych.
Wydłużenie czasu działania stresora powoduje przejście od zmian adaptacyjnych do potencjalnie szkodliwych – początkowo zmienia się ilość komórek, a następnie zaburzeniu ulega funkcja układu immunologicznego. W porównaniu z odpornością naturalną układ swoisty potrzebuje więcej czasu i energii na swoje działanie i powinien być uruchamiany tylko wtedy, gdy stresory utrzymują się przez dłuższy okres. Długotrwały stres związany jest z uogólnioną immunosupresją (hamowaniem wytwarzania przeciwciał i komórek odpornościowych).

Jak pokonać stres? Dowiedz się więcej.

Wiek i choroby

Układ odpornościowy jest niezwykle elastyczny i zdolny do znacznych zmian bez uszczerbku dla zdrowego organizmu. Nawet duże zmiany w układzie immunologicznym mogą mieć niewielkie konsekwencje kliniczne, ale tylko w przypadku, kiedy stres trwa krótko. Na elastyczność układu odpornościowego na pewno mają wpływ wiek i choroby współistniejące. Z biegiem lat pogarsza się odpowiedź immunologiczna, co w efekcie może przyczynić się do przedwczesnej śmierci. Utrata samoregulacji jest też charakterystyczna dla chorób przewlekłych i autoimmunologicznych.

Jak pokonać stres? Dowiedz się więcej.

Uśmiech i badania

W dużej mierze nasza odporność zależy nie tylko od obiektywnego stanu organizmu i jego poszczególnych systemów, ale także od tego, jak człowiek postrzega świat, jak ocenia własne życie i jak wpływają na niego codzienne stresory. Przekonanie, że otaczający nas świat jest nieprzyjazny i pełen zagrożeń może być przyczyną przewlekłego stresu i obniżać odporność.
Z drugiej strony optymistyczne podejście do życia, dobre relacje interpersonalne mogą buforować niekorzystny wpływ stresu na organizm. Dowody naukowe wskazują, że wyższy poziom optymizmu i pozytywnego myślenia jest zwykle związany z lepszym funkcjonowaniem układu odpornościowego. Tak samo działa wysokie zadowolenie z życia w związku.
Współczesna, nowoczesna diagnostyka laboratoryjna daje nam możliwość sprawdzenia, w jakim stanie jest nasz układ odpornościowy i wprowadzenia skutecznych terapii poprawiających jego funkcjonowanie. Ale najlepiej takie badania przeprowadzić, gdy czujemy się dobrze, a nie dopiero w przypadku wystąpienia objawów choroby.
Dlatego zachęcam wszystkich do oceny stanu swojego układu immunologicznego, a niezależnie od uzyskanego wyniku badań - do optymistycznego patrzenia na świat i unikania toksycznych sytuacji. Pamiętajmy, że w każdym wieku i w każdej sytuacji możemy poprawić swoją odporność. Musimy tylko ocenić, jaki jest jej aktualny stan i wiedzieć jakie działania trzeba podjąć.

Jak pokonać stres? Dowiedz się więcej.


Dr n. med. Piotr Niedziałkowski – specjalista chorób wewnętrznych i alergolog. Dyplomowany lekarz medycyny estetycznej. Prezes Polskiego Towarzystwa Lekarzy Medycyny Estetycznej POLME. Specjalizuje się w kompleksowych bilansach biologicznych organizmu. Jest właścicielem Centrum Estetyki Medycznej w Warszawie.
www.estetykamedyczna.pl